بینات

معرفی تفسیر نسفی

تفسیر نسفی، اثرِ نجم الدین امام ابوحفص عمر بن محمد نسفی حنفی (461 – 537 هـ)، ترجمۀ تفسیری قرآن است به فارسی مسجع و موزون. این اثر از جملۀ نخستین ترجمه‌های قرآن مجید به زبان فارسی به‌شمار می‌رود، و یگانه ترجمۀ مسجع کامل قرآن مجید نه تنها در زبان فارسی، بلکه شاید یگانه ترجمۀ مسجع به زبانی غیر از زبانی عربی در جهان باشد.

نجم‌الدین نسفی با توانایی و مهارتی که در ادب و نظم داشت، توانسته است ترجمۀ قرآن مجید را بدون اینکه مفاهیمی از آیات قرآن کم و زیاد گردند یا معنای آیات تغییر بخورند، به نثر مسجع و روان بنویسد. اسجاع و موزونی جملات، توأم با زبان شیرین و کهن فارسی، بر خوانندگانی که عربی نمی‌دانند اعجازِ کلام، عمقِ معانی، و زیباییِ بیانِ قرآن عظیم الشأن را نمایان میسازد، و اثر و تأثیر کلام ربانی و گفتار الهی را بر قلب و دل خواننده بجا میگذارد.

تفسیر نسفی را میتوان بعد از ترجمۀ تفسیر طبری (که میان سالهای 350 و 365 هـ در زمان حکمرانی سامانیان به فارسی ترجمه شد) و « تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم » اثر امام ابوالمظفر شاهفور اسفراینی (متوفای سال 471 هـ)، سومین ترجمه یا تفسیر کامل قرآن مجید به زبان پارسی دری دانست. تفسیر نسفی حتی بر تفسیر «کشف الأسرار و عدة الأبرار» شیخ میبُدی (که در سال 520 هـ تألیف شده) و بر تفسیر «بصائر یمینی» معین‌الدین ابوعلاء نیشاپوری غزنوی (متوفای سال 599 هـ) قدامت دارد.

تفسیر نسفی تأثیر فراوانی بر ترجمه‌های فارسی بعد از خود داشت، و شواهد می‌رسانند که این تفسیر نه تنها در ماوراءالنهر بلکه در سائر شهرهای خراسان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. طور مثال، در ترجمۀ فارسی کتاب «جواهر القرآن» امام محمد غزالی، که توسط شخص گمنامی شاید یکی دو سده پس از غزالی و نسفی ترجمه شده باشد، دیده می‌شود که مترجم از تفسیر نسفی برای ترجمۀ آیات قرآن مندرجه در کتاب استفادۀ فراوان نموده است. این امر باعث شد که روان‌شاد حسین خدیو جم، که این اثر را گردآوری و تصحیح نمود، به این گمانه‌زنی برسد که گویا این نجم‌الدین نسفی بوده که کتاب جواهرالقرآن غزالی را ترجمه کرده است. ولی امروز با معلومات بیشتری‌که در مورد شخصیت و جایگاه امام نسفی داریم و با متن‌های فارسی بیشتری که از وی بدست ما رسیده است، این فرضیۀ آقای خدیو جم نادرست ثابت می‌شود. بلکه واقعیتِ امر همین است که تفسیر نسفی از شهرت خوبی در سراسر خراسان طی چند قرن برخوردار بود، که مترجم جواهر القرآن از آن در ترجمۀ کتاب استفاده کرده است.

یکی از نسخه‌های خطی این اثر، که در کتابخانۀ عاطف افندی ترکیه نگهداری می‌شود، در سال 890 هـ در مدرسۀ اخلاصیۀ شهر هرات توسط شخصی به نام یارعلی تبریزی کتابت شده است. این نکته حائز اهمیت بسزایی است، زیرا نشان می‌دهد که تفسیر نسفی حتی سه صد سال پس از امام نجم‌الدین نسفی، در شهری که زمانی حنابله و کرامیه نفوذ داشتند و با هرگونه ترجمه‌ای که عرش و ید و وجه خدا را تأویل کند مخالفت می‌ورزیدند،[1]  از شهرت و اعتبار برخوردار بوده است.

این اثر به کوشش دکتر عزیز الله جوینی نخستین بار در سال 1353، و پس از آن برای چهارمین بار در سال 1390 در تهران به چاپ رسیده است.

شیوه تصحیح متن حاضر:

متن حاضر بر اساس چاپ چهارم (1390) تفسیر نسفی که توسط دکتر عزیزالله جوینی با استفاده از سه نسخ کامل این اثر به نشر رسیده تهیه شده است. در این متن تصحیح بیشتری بخرج داده شده است تا خوانندگانی که با فارسی کهن و واژه های معمول قرنهای پنجم و ششم و بخصوص سبک و لهجۀ رایج خراسان و ماوراءالنهر آشنایی کامل ندارند نیز استفاده کرده بتوانند. اما حد اقلِ آشنایی با فارسی قدیم لازمیست تا بتوان متن این اثر را فهم و درک نمود. تصحیحات بیشتری که در متن فعلی وارد شده است در زیر مختصراً بیان میگردند:

الف. متن تفسیر نسفی با شیوۀ نوشتاری یا رسم‌الخط معمولِ ماوراءالنهر در آن زمان انشاء شده است. یعنی گردان فعل برای جمعِ مخاطب را با حرف «ت» نوشته اند، مانند «بگوئیت»، «بکنیت»، یا «برویت». یا هم، واژه‌هایی که با های تأنیث ختم می‌گردند را با « ة » نوشته اند، چون « رحمة  » و « زکوة ». یا هم، های غیرملفوظ را از آخر کلمات حذف کرده اند، چون «آنچ» و «آنک». اما در نسخه ای که در اینجا ارائه میکنیم، از شیوۀ معیاری امروزی در املاء و انشاء فارسی پیروی کرده ایم، و مواردی را که در بالا بحیث مثال ذکر کردیم، بشکل «بگوئید»، «بکنید»، «بروید»، «رحمت»، «زکات»، «آنچه»، و «آنکه» نوشته‌ایم.

ب. چنانکه در آغاز بیان گردید، تفسیر نفسی در حقیقت ترجمۀ تفسیریست؛ بدین معنی که آیات طوری ترجمه گردیده اند که در جاهائیکه وضاحت بیشتر برای فهم معانی آیات نیاز بوده است تفصیل و تفسیر بیشتر گنجانیده شده است. سبک تفسیر نسفی را میتوان با تفسیرجلالین در عربی مقایسه کرد. در متن حاضر، عبارات و جملاتی را که امام نسفی بحیث تفسیر و وضاحت بیشتر در ترجمه آورده است در بین دو قوس ( ) گنجانیده ایم، تا خوانندگان بتوانند موضوعات تفسیری را از اصل ترجمۀ آیات تفکیک کنند.

ج. در این اثر، واژه های اصیل و کهن فارسی به وفرت مورد استعمال قرار گرفته اند، که شاید به بسیاری خوانندگان ناآشنا باشند. دکتر جوینی شرح بعضی ازین واژه ها را در مقدمه و در اخیر کتاب بیان نموده است، اما اینها فهرست کامل این واژه ها را دربر ندارند. بهتر می بود که معنی بعضی واژه ها و عبارات را در پاورقی ها در جریان متن تذکر می دادند. در متن حاضر، معنی عبارات و واژه های دشوار در پاورقی ها گنجانیده شده اند، و کاریست افزون بر تصحیح که دکتر جوینی نموده است. در چاپ های کتابی، معمول همینست که شرح واژه ها برای بار اول که در هر صفحه ظاهر میگردند گنجانیده شوند، و از تکرار آوردن این شرح ها در مابقی صفحات خودداری صورت گیرد. اما چونکه متن حاضر در صفحه انترنتی به نشر میرسد و خوانندگان این سهولت را میداشته باشند تا برای عبارات یا آیات مشخص قرآن مجید جستجو نمایند، ویا سوره ها را از هر قسمتی از قرآن که میخواهند بخوانند، شرح واژه های دشوار به تکرار در هر سوره و در هر آیت آورده شده است تا مشکلی برای خوانندگان که از آغاز این تفسیر را مطالعه نمیکنند ایجاد نگردد.

د. در بعضی جاها و نقاطیکه ترجمۀ آیات – در نظر نویسنده این سطور – واضح ویا کامل نبوده است، ترجمۀ همان آیات یا قسمتی از آن آیات را از دیگر تفاسیر کهن فارسی در پاورقی نقل کرده ایم، تا خوانندگان بتوانند همان آیات را در مقایسه با ترجمۀ دیگر تفاسیر کهن فارسی بخوانند. عمدتاً از ترجمۀ فارسی تفسیر طبری، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم (اثر ابوالمظفر شاهفور اسفراینی)، و کشف الأسرار و عدة الأبرار (اثر شیخ میبدی) – که به ترتیب از تفاسیر مشهور قرنهای چهارم، پنجم و ششم هجری میباشند – استفاده صورت گرفته است.

ج. در صورتی که تصحیح قیاسی صورت گرفته باشد، در پاورقی ذکر گردیده است. بعضی حروف یا لغاتیکه افزوده شده باشند در بین قوسهای چون [ ] نوشته شده اند. متباقی متن همانند متنیست که دکتر جوینی با ذکر نسخه ها تصحیح نموده است.

محمد عمر جویا

[1] یکی از مشخصات تفسیر نسفی اینست که موارد قابل تأویل (همچون عرش، ید، و وجه) را تحت‌اللفظی ترجمه نکرده بلکه آن را تفسیر و تأویل می‌کند. چنین روش با مزاج حنابله و کرامیۀ آن زمان به هیچ وجه برابر نمی‌آید.